Mortęski Ludwik h. własnego (zm. 1615), wojewoda pomorski, potem chełmiński. Był wnukiem Ludwika, kasztelana elbląskiego (zob.), synem Melchiora, podkomorzego malborskiego, i Elżbiety Kostczanki, bratem Magdaleny (zob.). W młodości przebywał w Niemczech na dworze cesarskim, a także w Wiedniu. W r. 1577 podczas wojny Stefana Batorego z Gdańskiem zaciągnął się ochotniczo do wojsk królewskich. Po śmierci ojca objął w r. 1590 starostwo pokrzywnickie. Dn. 20 X 1594 został mianowany wojewodą pomorskim, m. in. za poparciem bpa Hieronima Rozrażewskiego. Brał udział w sejmie warszawskim 1597 r., uczestniczył w powitaniu nuncjusza papieskiego oraz, indagowany przez króla, wyjaśniał stanowisko posłów pruskich, którzy nie chcieli zgodzić się na pobór bez porozumienia z miastami pruskimi. Główną działalność prowadził M. na terenie Prus Królewskich. Na styczniowym sejmiku pruskim w r. 1605 wypowiedział się za nadaniem lenna pruskiego elektorowi Joachimowi Fryderykowi, jednak na warunkach jak najbardziej korzystnych dla Polski. W r. 1608, pozyskany przez syna zmarłego elektora, Jana Zygmunta (pośrednikiem był ochmistrz elektora Albrecht Finek, sprawujący w tym celu poselstwo także do ówczesnego bpa chełmińskiego Wawrzyńca Gembickiego), opowiedział się M. na sejmiku pruskim 23 VIII t. r. za przyznaniem mu lenna po ojcu. Domagał się jednak, aby Jan Zygmunt przy okazji hołdu okazał akt dobrej woli, którego wyrazem miało być przekazanie jednego z kościołów w Królewcu katolikom. W r. 1609 wszedł M. do komisji dla uregulowania sporów na granicy z Pomorzem Zachodnim. Brał udział w obradach sejmiku pruskiego w sierpniu 1611. W jesieni t. r. postąpił na woj. chełmińskie. Dn. 4 IV 1614 przybył do Torunia na zwołany przez komisję bydgoską zjazd w celu ściągnięcia pieniędzy na dopłacenie wojsku skonfederowanemu w Smoleńsku. Dn. 30 t. m. przesłał na ręce komisarzy 9 000 złp. ze starostwa pokrzywnickiego.
Dn. 19 V 1596 otrzymał przywilej na starostwo skarszewskie, które w r. 1612 scedował na swojego zięcia Samuela Żalińskiego. Nadane mu 5 XI 1597 starostwo sobowidzkie odstąpił t. r. swojemu szwagrowi Ernestowi Wejherowi. Dn. 10 VII 1611 objął ekonomię malborską, w skład której wchodziło także starostwo tczewskie. Wreszcie 17 V 1613 dostał przywilej na starostwo grudziądzkie, które objął 1 I 1614; oprócz kwarty miał z niego płacić dzierżawę w wysokości 8000 złp. rocznie. Mocno powiązany z katolickim środowiskiem Prus Królewskich, należał M. do dobrodziejów Kościoła katolickiego. Odrestaurował kościół w Nowem, uczestniczył w fundacji kolegium jezuickiego w Toruniu, które erygował brat stryjeczny jego matki Piotr Kostka (zob.), jako biskup chełmiński, w dn. 9 VII 1593. M. nie cieszył się popularnością wśród szlachty pruskiej. Zarzucano mu małą troskę o niszczejący zamek pokrzywnicki, do którego restauracji przystąpił dopiero pod naciskiem uchwał sejmikowych (17 I 1600) i na polecenie konstytucji sejmu 1601 r. (po pożarze w r. 1611 odbudował go w l. n.). Na sejmiku generalnym w Malborku (4 I 1605) oburzała się szlachta na M-ego, że nie zwołał sejmików powiatowych w woj. pomorskim, lecz od razu sejmik wojewódzki w Starogardzie. M. zasłaniał się poleceniem królewskim; doszło wówczas do gwałtownych sprzeczek. Sprawa ta powróciła podczas tajnej audiencji, jakiej 10 II 1605 w Warszawie udzielił posłom pruskim Zygmunt III. Jeden z nich skarżył się wtedy, że M. nadużywa swojej władzy, stosując przemoc na sejmikach, na które przybywa otoczony zbrojną eskortą, złożoną ze Szkotów.
Zmarł M. w r. 1615, najpewniej 15 VIII, i został pochowany najpierw w Okoninie (star. pokrzywnickie), a w r. 1621 przeniesiono jego zwłoki do kościoła farnego w Lubawie, do kaplicy Mortęskich, i miejsce ich pochowania upamiętniono epitafium. Był ostatnim męskim potomkiem rodu. Był żonaty dwukrotnie. Z pierwszej żony, Anny Zborowskiej, córki banity Samuela, miał dwie córki: Zofię, żonę Samuela Żalińskiego, wojewody pomorskiego, i nie znaną z imienia benedyktynkę. Drugą żoną M-ego była Justyna z Giemel Knutówna, która po jego śmierci wyszła za Kuczborskiego, a po raz trzeci za Jana Działyńskiego, wojewodę chełmińskiego. Była ona fundatorką benedyktynek i jezuitów w Grudziądzu.
Boniecki, X 208; Dworzaczek, tabl. 133; Niesiecki; Uruski; Czaplewski, Senatorowie Prus Król.; – Byliński J., Sejm z r. 1611, Wr. 1970; Glemma T., Piotr Kostka, Tor. 1959; tenże, Stosunki kościelne w Toruniu w stuleciu XVI i XVII, Tor. 1934; Górski K., Zofia Dulska ksieni toruńska i jej spór z Magdaleną Mortęską ksienią chełmińską o reformę zakonu, „Nasza Przeszłość” T. 25: 1966 s. 155–78; Janiszewska Mincer B., Mincer F., Prusy książęce a Rzeczpospolita Polska w latach 1600–1621, [w druku]; Janosz-Biskupowa I., Archiwum ziem pruskich, W.–P. 1974; Pałucki W., Drogi i bezdroża skarbowości polskiej w XVI i pierwszej połowie XVII w., Wr. 1974; Strzelecki A., Sejm z r. 1605, Kr. 1921; Sucheni-Grabowska A., Monarchia dwu ostatnich Jagiellonów a ruch egzekucyjny, Wr. 1974 I; Tync S., Dzieje gimnazjum toruńskiego, I: wiek XVI, Tor. 1928 s. 123; – Diariusz komisji bydgoskiej w r. 1614, Kr. 1880, Script. Rer. Pol., V; Diariusze sejmowe z r. 1597, Kr. 1907, Script. Rer. Pol., XX; Inwentarz aktów sejmikowych Prus Królewskich 1600–1764, Tor. 1950, Fontes, XXXIV; Korespondencja H. Rozrażewskiego, Tor. 1939 I, Fontes, XXXI; Lengnich, Gesch. d. preuss. Lande, IV–V; Lustracja województw Prus Królewskich 1624, Gd. 1967; Polański J., Oratio funebris de vita et rebus… Ludovici a Mortąg, Tor. 1617; Vol. leg., II 1525, 1671, III 287; – AGAD: Metryka kor. t. 133 k. 479 i n. (informacje Anny Sucheni-Grabowskiej), 138 k. 413; Riksarkivet w Sztokholmie: Extranea vol. 96, 97 (listy M-ego do W. Gembickiego); WAP w Bydgoszczy, Oddz. Terenowy w Tor.: rkp. XII, 13 (J. K. Dachnowski, Summaryusz herbarza szlachty polsko-pruskiej).
Janusz Małłek